Over improvisatie bestaan veel wilde theorieën. Ik heb dertig jaar ervaring en geef mijn kijk erop. Wat is improvisatie, wat kun je ermee en wat heb je eraan – ook als je geen muziek of theater maakt?
Wat is improvisatie?
Improvisatie is eigenlijk het variëren op een aanwezig thema, waarbij je op het moment zelf iets bedenkt en het meteen uitvoert. Een sprong in het diepe, doen wat buiten je vertrouwde wereldje ligt, een omhelzing van het onbekende. Niet wat we al weten is interessant, maar vooral wat we nog niet weten. Improvisatie is vooral een tool die mensen helpt om zich met elkaar te verbinden. Ideaal als je wilt leren luisteren, of zelf beter begrepen wilt worden.
Bij improvisatie staat niet het resultaat centraal, of de prrestatie, maar vooral het proces. Het effect van samen improviseren is iets wat je onbewust ervaart. Effect ervan ervaar je pas op de langere termijn heeft, maar het duurt dan ook veel langer. Improviseren draait om namelijk om vertrouwen. Wanneer je dit met een groep intensief doet, groei je samen en tegelijkertijd: daar wordt iedereen beter van.
Ontdekkingsreis
Improvisatie is in de eerste plaats een gekozen werkvorm. Daarin benoem en gebruik je de dynamiek van samen improviseren.
Deze dynamiek kan heel krachtig zijn en leidt in veel gevallen tot niet eerder vertoonde expressie en nieuwe inzichten.
Wat er uitkomt is altijd goed: het is als meditatie, je kunt het niet verkeerd doen. Weerstand wordt gezien als een kado. Hoera, een kans om het ego even te parekren en om dingen anders te bekijken.
Omdat het zich allemaal afspeelt in het hier en nu, hangt er steeds een sfeer van ‘nieuw’ en ‘vernieuwing’. Dat zet krachtig hormonen in werking. Mensen doen ervaringen op die zo nog niet kennen.
Niet zelden leidt improvisatie tot vergaande inzichten ‘out of the box’.
Een ontdekkingsreis, een onvergetelijke ervaring voor alle aanwezigen – ook wanneer je dit voor een publiek doet.
In the flow
De eerste voorwaarde om samen te kunnen improviseren is veiligheid. Die is er als iedereen bereid is om te luisteren, om elkaar te zien. Als je niet al te streng vasthoudt aan hoelang iets moet duren, aan wie er de leiding heeft of wat het resultaat zou moeten zijn. Als er in de ruimte een uitnodigende sfeer hangt, waarin oordelen niet op de eerste, maar op de tweede plaats staat.
Improviseren geeft ruimte aan bijvoorbeeld brainstorm-sessies — individueel, begeleid of gezamenlijk — waarbij ‘judging’ op dat moment geen prioriteit heeft. Denk aan de zes hoeden van Edward de Bono. We zetten een andere hoed op, oordelen is nu niet aan de orde.
Vooropstaat dat deelnemers loskomen en vrijuit ideeën kunnen spuien, in the flow zitten, vanuit het gevoel gezien en gehoord te worden, daarin aangemoedigd en ondersteund te worden.
Vertrouwen
Het eerste effect is dat hiermee een algemeen gevoel van vertrouwen wordt versterkt. Vertrouwen in eigen kunnen, vertrouwen in de veiligheid van de groep, vertrouwen in openheid, waardering en gelijkwaardigheid.
Dit vertrouwen werkt vervolgens weer wederkerigheid in de hand: de behoefte om dit goede gevoel ook aan anderen door te geven.
Door inzichten en goede energie direct te delen met de omgeving ontstaat een sterke persoonlijke binding tussen de groepsleden, op basis van geborgenheid. Mensen voelen zich gezien en gehoord. Zo creëer je momentum en mooie nieuwe herinneringen.
Wanneer iemand in de groep zich door jouw luisterend oor of door jouw aanmoediging beter voelt en zich meer durft te laten zien, is dat een grote beloning. Een ‘instant gratification’ die weer een nieuwe, diepere laag van betekenis aanboort.
Elk individu ervaart daardoor persoonlijke groei, niet alleen door eigen handelen en gedrag, maar ook door het positieve effect van de eigen aanwezigheid in de groep. Kortom: de positieve efffecten stapelen zich op en versterken elkaar.
Hoe werkt het?
Improviseren zonder enige houvast is niet aan te raden, dat kunnen alleen geoefende pro’s. Daarom is er altijd een workaround, een vooraf gemaakte, globale afspraak over het verloop van de improvisatie.
De improvisatie — die veel wegheeft van Appreciative Inquiry — wordt geleid door een gespreksleider die de taken verdeelt, de volgorde bepaalt en de tijd in de gaten houdt. De gespreksleider laat de groep zoveel mogelijk zelf sturen.
Belangrijk is dat de spelregels vooraf heel duidelijk zijn. Ook bepaalde restricties werken goed. Bijvoorbeeld: je hebt maximaal een minuut, of: begin met de laatste zin van je voorganger.
Dit zijn regels voor gesprekken, maar ze geven alleen globaal richting. Er zijn oneindig veel variabelen.
Wanneer een iemand de leiding heeft, luistert de rest, die ondersteunt en begeleidt. Daarna kun je de rollen afwisselen. Ook kun je spelen met variabelen zoals tempo, dynamiek, abstracte referenties en muzikale emoties (bijvoorbeeld chaos!).
Omdat de muziek non-verbaal is, werkt het goed om universele tekens af te spreken, zoals een dirigent het tempo aangeeft, en gebaren heeft om te beginnen of om te stoppen.
Het gesprek
Je start met een thema of een ‘conversation starter’. Wat goed werkt, is een thema waarmee je stevig stelling neemt. Daarmee kan de groep gaan spelen.
Probeer je voor te stellen dat je samen een groep bent, die met elkaar in gesprek is. Iedereen in de groep presenteert zich afwisselend vanaf een fictief podium.
Terwijl iemand zijn verhaal houdt, zijn de anderen volledig erop gericht om de spreker support te geven.
Doordat iedereen in de groep aan het woord komt en elkaar helpt, ontstaat een constructief gesprek, de groep vormt samen een ‘blok’. Een collectief waarin op een organische manier draagvlak wordt ontwikkeld, puur door vertrouwelijke interactie.
Spelregels
Improvisatie in gesprek kent twee spelregels, die afkomstig zijn uit het improvisatietheater.
- Accept every offer
- Make the other one look good
‘Accept every offer’ houdt vooral in dat je reageert op de situatie. Er moet een verband zijn. De opdracht is iets te doen — wat dan ook — met datgene wat je gegeven is. Dat is de sport.
Voor wie aan de beurt is, is dit het moment om het stokje over te nemen in de dialoog. Je kunt het ook zien als een performance.
Op een podium betekent dit vooral dat je er een draai aangeeft die voor jou werkt. Je verzint er iets op, je bedenkt een rol die goed past bij jou en de situatie.
En waar zadel je de volgende mee op? Wat zou je kunnen doen om zowel de vorige als de volgende in de keten heel goed eruit te laten komen? Dat is de essentie van ‘make the other one look good’.
Wees creatief. Probeer jezelf uit de nesten te werken of sla een nieuwe weg in. Speel met de elementen die er zijn.
