Als we Johann Nikolaus Forkel moeten geloven – de biograaf van J.S. Bach – ging het ongeveer zo.
Een van Bach’s opdrachtgevers was Hermann Carl Von Keyserlingk (Kaiserling), een welgestelde Russische ambassadeur die aan het Saksische hof werkte. Hij werd later in de edelstand verheven; hij werd graaf. Bach en hij raakten bevriend en ontmoetten elkaar regelmatig in Leipzig.
Slapeloze nachten
Von Keyserlingk was regelmatig ziek, lag ’s nachts wakker van de pijn en was bang voor de dood. Hij vroeg Bach omstreeks 1738 om muziek te componeren met als specifieke doel zijn slapeloosheid wat te verzachten.
Sommigen zeggen dat de graaf wat ‘vrolijke’ muziek zocht, volgens Forkel ‘which should be of such a smooth and somewhat lively character that he might be a little cheered up by them in his sleepless nights‘.
De 55-jarige componist ging voor Von Keyserlingk aan de slag. Als basis gebruikte hij een aria die hij in 1721 (ruim twintig jaar daarvoor) al had geschreven in het Klavierbüchlein für Anna Magdalena Bach, een muziekboekje dat Bach voor zijn tweede vrouw Anna Magdalena schreef. De muzikale ‘schetsen’ worden beschouwd als interessant studiemateriaal voor zijn latere ‘Franse suites’ (1722-1725).
Voor de graaf schreef Bach in totaal dertig prachtige, eindeloze variaties op basis van hetzelfde, steeds terugkerende akkoordenschema van deze oude aria.
Goldberg
De graaf had vanaf ongeveer 1737 een jonge, virtuoze klavecinist van Poolse komaf in dienst, Johann Gottlieb Goldberg (1727-1756), die ook lange tijd bij de graaf in huis woonde.
De tiener Goldberg zou daarna ook bij Bach gaan studeren en in Dresden bij dienst oudste zoon Wilhelm Friedemann – die op zijn beurt later bij de graaf in dienst trad als organist.
’s Nachts speelde de jonge klavecinist de variaties urenlang in het aangrenzende vertrek naast de slaapkamer van de graaf. Aan hem en aan zijn briljante uitvoeringen danken deze variaties hun naam.
Of dat de pijn van Von Keyserlinck heeft verlicht vertelt het verhaal niet, maar als dank overlaadde hij Bach met honderd Louis d’Or goudstukken.
Variaties
De variaties werden met de hand uitgeschreven door Balthasar Schmid en al in 1741 uitgegeven – tijdens Bach’s leven dus, wat uitzonderlijk is.
De benaming Goldberg-variaties zijn niet door Johann Sebastian Bach zelf bedacht. De officiële titel van de muziek luidt: ‘Clavier Übung bestehend in einer Aria mit verschiedenen Veränderungen vors Clavecimbal mit 2 Manualen‘.
In de beschrijving van de Engelse uitgave komen we nog iets meer te weten: ‘Composed for connoisseurs, for the refreshment of their spirits, by Johann Sebastian Bach, composer for the royal court of Poland and the Electoral court of Saxony, Kapellmeister and Director of Choral Music in Leipzig.‘
Opnamen
De Poolse klaveciniste Wanda Landowska maakte in 1931 als eerste een opname (grammofoonplaat) van de Goldbergvariaties. Daarmee bracht ze niet alleen de muziek van Bach opnieuw in de belangstelling, maar ook het — destijds inmiddels nagenoeg vergeten — klavecimbel.
Beroemd zijn de Goldberg-variaties in de uitvoeringen van Glenn Gould. Hij nam alle dertig variaties twee keer in zijn carrière op: in 1955 en in 1981. Beide uitvoeringen hebben algemeen beschouwd een zeer hoge historische waarde. De verschillen tussen de twee uitvoeringen zijn ook buitengewoon fascinerend. Aan de luisteraar de dankbare taak om deze verschillen te ontdekken.
Vertelkunst
De aria is een sarabande in 3/4 en bevat subtiele verwijzingen naar ‘Franse’ vormen en versieringen. Volgens sommige Bach-kenners vormen de versieringen geen onderdeel van de eigenlijke compositie. De dertig variaties worden afgesloten met een Aria da Capo e fine, ofwel: ga terug naar het begin en speel de eerste aria nog eenmaal.
De variaties zitten vol met virtuoze vondsten. J.S. Bach gebruikt verschillende emoties, verhaallijnen en technieken en citeert zelfs twee volkswijsjes. Ook gebruikt hij invloeden uit de muziek uit Frankrijk en Italië van dat moment.
De Goldberg-variaties bevestigen de briljante constructie van zijn muziek, en onderstrepen zijn geniale vertelkunst en virtuositeit als componist.
Reacties op “J.S. Bach en het verhaal achter de Goldberg variaties”
Wat een waanzinnige opnames blijven dat toch, die 1955 en 1981 opnames van Gould. Zo verschillend, 1955 zo vitaal, virtuoos en energiek, 1981 zo intens en bespiegelend. Honderden keren moet ik ze beide beluisterd hebben, en telkens ontdek ik weer nieuwe dingen.
Gould zelf was trouwens niet altijd even enthousiast over het werk, sommige variaties vond hij toch van mindere kwaliteit dan andere. Maar het feit dat hij dit werk koos om mee te debuteren zegt genoeg over zijn liefde voor dit werk.
Er zijn nog enkele andere opnames beschikbaar van de Goldberg variaties door Gould: voor de Canadese radio (een live radio opname uit 1954) en een fantastische live opname van een concert in Moskou, in 1957.
Probleem is wel dat het mij niet meer lukt naar Goldberg-opnames van andere pianisten te luisteren.
Het zij zo.
Dank voor je mooie reactie Peter!!
Jeremy Denk heeft een mooie uitvoering opgenomen. Bij de CD zit een video waarin hij vertelt over zijn zienswijze op het stuk. ‘A river if bass notes,’ zegt hij. Denk legt uit en speelt. Hij is soms zo enthousiast dat hij al uitleggend zichtbaar popelt om verder te spelen. Verhelderend, vermakelijk en indrukwekkend. Op YouTube legt Lang Lang zíjn visie op de Goldberg-variaties uit. Hij noemt de aria de mooiste die bestaat. Prachtig en ook overtuigend. Ontroerend zijn beelden van zijn concert in de Thomaskirche in Leipzig, dat hij afsluit met het leggen van een roos op Bachs grafsteen. Nou, zo dus.
Sorry. Het moet zijn: a river of bass notes.